بررسی جامع بیماری سلیاک: چالشی جهانی در حوزه سلامت

شناخت بیماری سلیاک: چالشی جهانی برای سلامت

بیماری سلیاک یک اختلال مزمن خودایمنی است که حدود 1 درصد از جمعیت جهان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. عامل این بیماری، مصرف گلوتن است؛ پروتئین پیچیده‌ای که در گندم، جو و چاودار یافت می‌شود. حتی مقدار بسیار اندکی از گلوتن می‌تواند در بیماران سلیاک موجب واکنش‌های ایمنی شدید شود که علائم آن شامل درد شکمی، نفخ، اسهال، یبوست و در مواردی تهوع یا بازگشت اسید معده به مری است. در بلندمدت، قرارگیری مداوم در معرض گلوتن به پرزهای روده باریک که نقش مهمی در جذب مواد مغذی دارند آسیب می‌رساند و این آسیب می‌تواند منجر به عوارضی جدی مانند سوءتغذیه، کم‌خونی، پوکی استخوان، اختلال رشد و افزایش خطر ابتلا به سرطان روده بزرگ و بیماری‌های قلبی عروقی شود.

اگرچه پیشرفت‌های قابل توجهی در درک ریسک‌فاکتورهای ژنتیکی بیماری سلیاک حاصل شده است، اما تا کنون روندهای سلولی و مولکولی دقیق آغازگر این واکنش‌های مضر ایمنی، ناشناخته بود.

پایه‌های ژنتیکی و مولکولی فعال‌سازی ایمنی

ژنتیک نقش کلیدی در بیماری سلیاک ایفا می‌کند. حدود 90 درصد مبتلایان دارای ژن‌هایی هستند که کدکننده پروتئین‌های خاص سیستم ایمنی موسوم به HLA-DQ2.5 یا HLA-DQ8 هستند. این پروتئین‌های آنتی‌ژن لوسکوسیتی انسانی (HLA) همانند نگهبان‌های مولکولی عمل می‌کنند و قطعات پروتئینی بیگانه از جمله گلوتن را روی سطح سلول‌های ایمنی نشان می‌دهند. در بیماران سلیاک، این پروتئین‌ها به طور خاص توانایی شناسایی و ارائه پپتیدهای هضم نشده گلوتن را دارند که سبب تحریک سیستم ایمنی می‌شود. نکته قابل توجه این است که این مکانیسم دفاعی ممکن است اشتباه عمل کند، طوری که سیستم ایمنی قادر به تمایز بین پروتئین‌های زیان‌آور و طبیعی نبوده و منجر به بروز بیماری‌های خودایمنی می‌شود.

با این حال، تمام افرادی که این ژن‌ها را دارند دچار سلیاک نمی‌شوند. برای شروع واکنش ایمنی، عوامل دیگری همچون نحوه ورود و تغییر قطعات گلوتن در دستگاه گوارش نیز اهمیت دارند.

تحقیقات پیشرو منشأ واکنش به گلوتن را مشخص کردند

مطالعه‌ای نوآورانه به سرپرستی تیمی میان‌رشته‌ای در دانشگاه مک‌مستر کانادا با بهره‌گیری از فناوری زیستی پیشرفته و مدل‌های موش تراریخته، ریشه واکنش به گلوتن را عمیق‌تر بررسی کرده است. تمرکز پژوهشگران بر سلول‌های اپیتلیال روده بوده است؛ همان سلول‌هایی که سطح داخلی روده را می‌پوشانند. در گذشته، نقش این سلول‌ها در ترشح آنزیم‌هایی که پپتیدهای گلوتن را تغییر می‌دهند و آن‌ها را برای شناسایی بهتر توسط سیستم ایمنی آماده می‌سازند، شناخته شده بود، اما نقش دقیق آنها در ابتدای شروع بیماری سلیاک همچنان مبهم بود.

تیم تحقیقاتی با انجام آزمایش‌های پیشرفته، بافت‌های روده انسان از بیماران سلیاک (چه پیرو رژیم بدون گلوتن، چه غیر آن) و همچنین موش‌هایی با ژن‌های HLA-DQ2.5 انسانی را بررسی کرد. سپس، مینی‌ارگان‌های روده‌ای (ارگانوئید) از سلول‌های روده موش ایجاد کردند تا رفتار این سلول‌ها را در واکنش به التهابات و مواجهه با گلوتن به طور دقیق رصد کنند.

دستاوردهای کلیدی آزمایشگاهی

ارگانوئیدها در معرض گلوتن هضم‌شده و نشده قرار داده شدند و همزمان سیگنال‌های التهابی مانند سیگنال‌های تولید شده توسط برخی میکروب‌های روده نیز به آن‌ها افزوده شد. این امر به پژوهشگران امکان داد تا کاملاً روند تجزیه و ارائه پپتیدهای گلوتن توسط سلول‌ها را مشاهده کنند. دکتر توحید دیدار، مهندس زیست‌پزشکی عضو تیم، توضیح داد: «این رویکرد کمک کرد تا رابطه علت و معلولی دقیقاً مشخص شود و بتوانیم صحت مکانیزم واکنش را اثبات کنیم.»

به طرز قابل توجهی، نتایج پژوهش نشان داد که سلول‌های اپیتلیال روده فقط دریافت‌کننده صدمات نبوده و بلکه به‌عنوان آغازگر فعال بیماری سلیاک نقش دارند. این سلول‌ها ترکیباتی از قطعات گلوتن، که تحت تاثیر آنزیم‌های میکروب‌های روده و آنزیم‌های خودشان تغییر یافته، را مستقیماً به سلول‌های ایمنی حساس به گلوتن ارائه می‌دهند. این تعامل، نقطه شروع واکنش ایمنی مخرب در بیماری سلیاک است.

پیامدها برای درمان‌های آینده و اختلالات مرتبط با گلوتن

این کشف، جهشی بزرگ در تحقیقات بیماری سلیاک محسوب می‌شود. شناسایی نقش محوری سلول‌های اپیتلیال روده در راه‌اندازی حملات ایمنی، افق‌های تازه‌ای را برای درمان‌های هدفمند باز می‌کند. با شناخت دقیق مسیرهای سلولی و تاثیر میکروبی که شدت حساسیت به گلوتن را افزایش می‌دهند، دانشمندان می‌توانند مداخلات موثرتری طراحی کنند تا ارتباط زیان‌آور بین سلول‌های روده و سیستم ایمنی را مسدود کنند.

دکتر النا وردو، متخصص گوارش و یکی از اعضای تیم پژوهشی، خاطرنشان می‌کند: «در حال حاضر تنها راه درمان قطعی سلیاک حذف کامل گلوتن از رژیم غذایی است. این کار بسیار دشوار است و حتی رژیم بدون گلوتن، به‌تنهایی کافی نیست.» بسیاری از بیماران به دلیل وجود منابع پنهان گلوتن یا التهاب پایدار روده همچنان دچار علائم هستند و این مسئله ضرورت درمان‌های جایگزین را دوچندان می‌کند.

افق‌های پیش رو: حرکت به سوی ارتقاء کیفیت زندگی

با توجه به یافته‌های جدید، پژوهشگران می‌توانند بر توسعه داروها یا پروبیوتیک‌هایی که به‌طور خاص، تعاملات مولکولی بین سلول‌های روده، قطعات گلوتن و سیستم ایمنی را هدف قرار می‌دهند، تمرکز کنند. چنین درمان‌هایی می‌تواند در آینده امکان مصرف امن غذاهای حاوی گلوتن را برای بیماران سلیاک فراهم کرده و کیفیت زندگی میلیون‌ها نفر را تغییر دهد.

جمع‌بندی

دانشمندان موفق به کشف یک پیوند مهم در قلب بیماری سلیاک شده‌اند: نقش اساسی سلول‌های پوشاننده روده در شکل‌دهی پاسخ ایمنی بدن به گلوتن. با شناسایی این مرحله آغازین فعال‌سازی ایمنی، راه برای درمان‌های نوآورانه جهت پیشگیری یا حتی بازگرداندن آسیب‌های ناشی از گلوتن هموار شده است. ادامه پژوهش‌ها می‌تواند انقلابی در مدیریت بیماری سلیاک و شاید سایر بیماری‌های خودایمنی مرتبط با سلامت روده ایجاد کند.