8 دقیقه
طبقه‌بندی جدید در چشم‌انداز پیچیده بیماری‌ها
فدراسیون بین‌المللی دیابت به‌طور رسمی نوعی متمایز از دیابت مرتبط با سوءتغذیه را که معمولاً «نوع ۵» نامیده میشود بهعنوان یک دسته‌بندی جداگانه به رسمیت شناخته است. این تصمیم بازتاب‌دهنده شواهد فزاینده‌ای است که نشان می‌دهد دیابت یک بیماری یگانه نیست بلکه مجموعه‌ای از اختلالات با علل، مسیرهای بالینی و نیازهای درمانی متفاوت است. درک این زیرگروه‌ها — از اشکال خودایمنی تا دیابت‌های ناشی از عوامل ژنتیکی و آسیب‌دیدگی پانکراس — برای تشخیص دقیق، درمان هدفمند و برنامه‌ریزی سلامت عمومی ضروری است.
دیابت با بالا ماندن مداوم قند خون تعریف میشود که ناشی از مشکلات در تولید انسولین، عملکرد انسولین یا هر دو است. انسولین هورمونی است که توسط پانکراس تولید میشود و به سلول‌ها اجازه می‌دهد گلوکز را برای تولید انرژی جذب کنند. با این حال، مکانیسم‌هایی که باعث افزایش قند خون می‌شوند بسیار متنوع‌اند و تعیین‌کننده مناسب‌ترین مداخلات درمانی هستند.
اشکال رایج: دیابت نوع ۱، نوع ۲ و دیابت بارداری
دیابت نوع ۱ یک بیماری خودایمنی است که در آن سیستم ایمنی بدن سلولهای بتا تولیدکننده انسولین در پانکراس را تخریب میکند. این تخریب باعث کاهش یا از بین رفتن تولید انسولین درون‌زا میشود و میتواند در هر سنی — از نوزادی تا بزرگسالی دیررس — بروز کند. دیابت نوع ۱ ناشی از رژیم غذایی یا سبک زندگی نیست. احتمالاً ترکیب زمینه ژنتیکی و محرک‌های محیطی مانند عفونت‌های ویروسی فرایند خودایمنی را آغاز می‌کنند. درمان نیازمند تأمین طولانی‌مدت انسولین از طریق تزریق یا پمپ‌های انسولین است. درمان‌های پیشرفته از جمله پیوند سلولهای جزیره‌ای اهداکننده و پیوندهای تجربی سلولهای بتای مشتق از سلولهای بنیادی برای برخی بیماران امیدبخش بوده‌اند، اما محدودیت‌هایی نظیر نیاز به سرکوب ایمنی و در دسترس‌پذیری وجود دارد.
دیابت نوع ۲ شایع‌ترین شکل در سطح جهان است. معمولاً با مقاومت به انسولین — وضعیتی که در آن بافت‌ها به خوبی به انسولین پاسخ نمی‌دهند — و با گذشت زمان کاهش ترشح انسولین از پانکراس همراه است. شاخص توده بدنی بالا و چاقی از مهم‌ترین عوامل خطر هستند، اما ژنتیک، سن و قومیت نیز نقش مهمی دارند؛ افراد با تبار جنوب آسیا، آفریقا و کارائیب حتی در وزن‌های کمتر در معرض خطر بیشتری قرار دارند. درمان‌ها شامل تغییر سبک زندگی، ده‌ها داروی کاهش‌دهنده قند خون (برای مثال متفورمین، آگونیست‌های گیرنده GLP-1، مهارکننده‌های SGLT2) و در برخی موارد جراحی چاقی است. مداخلات تغذیه‌ای فشرده و کاهش وزن در آزمایش‌های بالینی توانسته‌اند در بسیاری از افراد دیابت نوع ۲ را معکوس کنند.
دیابت بارداری در دوران حاملگی، معمولاً بین سه‌ماهه دوم و سوم، ظاهر میشود زمانی که تغییرات هورمونی حساسیت به انسولین را کاهش می‌دهند. عوامل خطر شامل وزن بالاتر مادر، سن بالاتر مادر و سابقه خانوادگی است. زمینه قومی نیز بر خطر تأثیر دارد. مدیریت بر پایش قند خون، تغذیه و فعالیت بدنی تمرکز دارد؛ برخی زنان در دوران بارداری نیاز به دارو یا انسولین پیدا می‌کنند. پی‌گیری بعد از زایمان ضروری است زیرا دیابت بارداری خطر طولانی‌مدت ابتلای مادر به دیابت نوع ۲ را افزایش می‌دهد و ممکن است نشانگر خطر متابولیک برای کودک باشد.
اشکال نادر و ثانویه: سندرم‌های ژنتیکی، بیماری پانکراس و فراتر از آن
فراتر از انواع ۱ و ۲، اشکال کمتر شایع دیگری از دیابت وجود دارد که علل و پیامدهای درمانی متمایزی دارند. دیابت مونوژنتیک شامل دیابت نئوناتال — که در ماه‌های اولیه زندگی بروز میکند — و دیابت با شروع بلوغ بالغ (MODY) است که اغلب در نوجوانی یا اوایل بزرگسالی ظاهر میشود. این زیرنوع‌ها ناشی از واریانت‌های تک‌ژنی هستند که عملکرد سلولهای بتا، ترشح انسولین یا تکامل پانکراس را تحت تأثیر قرار می‌دهند. بعضی بیماران با واریانت‌های ژنی مشخص می‌توانند با داروهای خوراکی به‌جای انسولین درمان شوند.
دیابت نوع 3c از آسیب مستقیم به پانکراس ناشی میشود، مانند برداشتن جراحی بافت پانکراس، پانکراتیت مزمن یا سرطان پانکراس. این شکل ترکیبی از کاهش تولید انسولین و اختلال در ترشح آنزیم‌های گوارشی است و اغلب نیازمند درمان انسولینی ویژه همراه با توجه به کمبودهای تغذیه‌ای است. دیابت مرتبط با فیبروز سیستیک در بزرگسالان مبتلا به فیبروز سیستیک شایع است و با افزایش سن و کاهش عملکرد پانکراس شیوع بیشتری پیدا میکند.
علل ثانویه دیگر شامل دیابت القاشده توسط استروئیدها و هیپرگلیسمی پس از برخی داروها یا درمان‌ها است. شناسایی دقیق این علل اهمیت دارد: برخی اشکال در صورت حذف محرک زمینه‌ای قابل برگشت هستند، در حالی که برخی دیگر نیازمند مدیریت مادام‌العمر‌اند.
نوع ۵: دیابت مرتبط با سوءتغذیه — زمینه علمی و ویژگی‌های بالینی
دیابت نوع ۵ که اکنون بهعنوان یک دسته‌بندی مستقل شناخته شده است، با سوءتغذیه در اوایل زندگی و تکامل ناقص پانکراس مرتبط است. این نوع در کشورهای با درآمد کم و متوسط شایع‌تر است و تخمین زده میشود تقریباً ۲۰ تا ۲۵ میلیون نفر در سراسر جهان را مبتلا کند. از نظر بالینی، افراد مبتلا به نوع ۵ اغلب با وزن پایین و کمبود اولیه در تولید انسولین — تا حدی به‌دلیل تعداد کمتر سلولهای بتا — تظاهر می‌یابند تا تخریب خودایمنی سلولهای بتا.
مطالعات حیوانی نشان می‌دهد که پروتئین ناکافی در دوره‌های مادری یا نوجوانی رشد پانکراس را مختل و مجموعه سلولهای تولیدکننده انسولین را کاهش می‌دهد. پانکراسی کوچک‌تر یا کمتر تکامل‌یافته سلولهای بتای کمتری برای پاسخگویی به نیازهای متابولیک در بزرگسالی دارد و این امر آسیب‌پذیری نسبت به هایپرگلیسمی را افزایش می‌دهد. برخلاف نوع ۱، در نوع ۵ هدف‌گیری ایمنی وجود ندارد؛ و برخلاف نوع ۲ معمول، مقاومت به انسولین ممکن است کمتر برجسته باشد. این تفاوت‌ها پیامدهای عملی برای درمان دارند: برخی بیماران ممکن است از استراتژی‌هایی که عملکرد سلولهای بتا و توانبخشی تغذیه‌ای را حمایت می‌کنند بیشترین سود را ببرند تا رویکردهای رایج حساس‌سازی انسولین یا کاهش وزن مورد استفاده در نوع ۲.
شناسایی نوع ۵ باعث تغییرات در اولویت‌های بهداشت عمومی میشود: بهبود تغذیه مادران و کودکان، تقویت رژیم‌های غذایی و پایش جمعیتهای پرخطر میتواند بار مادام‌العمر دیابت را در محیط‌های با منابع محدود کاهش دهد.
پیامدها برای تشخیص و درمان
طبقه‌بندی دقیق نیازمند سابقه بالینی، اندازه‌گیری‌های جسمی (آنتروپومتری)، آزمایش‌های آزمایشگاهی (آنتیبادیها، C‑پپتید برای برآورد تولید انسولین) و در صورت لزوم آزمایش‌های ژنتیکی است. برای نوع ۵، سابقه سوءتغذیه اوایل زندگی و نمایه BMI پایین در بزرگسالی نشانه‌گر است. مسیرهای درمانی ممکن است شامل توانبخشی تغذیه‌ای، مدیریت دقیق قند خون و استفاده هدفمند از انسولین یا محرک‌های ترشح بر اساس عملکرد باقی‌مانده سلولهای بتا باشد.
دیدگاه کارشناسان
«به رسمیت شناختن دیابت مرتبط با سوءتغذیه بهعنوان یک دسته‌بندی مستقل گامی مهم در جهت عدالت در مراقبت از دیابت است»، دکتر النا ریوس، یک اندوکرینولوژیست خیالی متخصص در سلامت متابولیک جهانی، می‌گوید. «پزشکان شاغل در محیط‌های کممنبع به ابزارهای تشخیصی و الگوریتم‌های درمانی تطبیق‌یافته برای بیماران با BMI پایین و دسترسی محدود به درمان‌های پیشرفته نیاز دارند. اقدامات بهداشت عمومی — بهبود تغذیه مادران، افزایش دریافت پروتئین در کودکی و غربالگری زودهنگام — کلید پیشگیری هستند.»
این دیدگاه کارشناسی تلاقی اندوکرینولوژی بالینی و سیاست تغذیه‌ای جهانی را برجسته میکند. طبقه‌بندی جدید میتواند راهنمای تخصیص بودجه تحقیقاتی، منابع تشخیصی و طراحی کارآزمایی‌های درمانی هدفمند در مناطقی باشد که سوءتغذیه پا بر جاست.
نتیجه‌گیری
دیابت طیفی از اختلالات را در بر می‌گیرد که هر یک دارای علل، تظاهرات بالینی و نیازهای درمانی متمایزی هستند. به رسمیت شناختن رسمی نوع ۵ — دیابت مرتبط با سوءتغذیه — نقش تغذیه و تکامل پانکراس در اوایل زندگی را در سلامت متابولیک مادام‌العمر برجسته میکند. برای پزشکان و نظام‌های سلامت، اولویت شامل تشخیص دقیق، درمان فردمحور و پیشگیری از طریق بهبود تغذیه مادران و کودکان است. برای پژوهشگران، این بازطبقه‌بندی مسیرهای جدیدی برای مطالعه تکامل پانکراس، مداخلات تغذیه‌ای و درمان‌های اقتصادی‌مناسب برای جمعیتهای دچار سوءتغذیه می‌گشاید. با پیشرفت جامعه علمی در پالایش طبقه‌بندی دیابت، بیماران در سراسر جهان از مراقبت‌های دقیق‌تر و متناسب با زمینه‌شان بهره‌مند خواهند شد.
(dashapetrenkophotos/Canva)
منبع: sciencealert
.avif)
نظرات