تفاوت بیماری سلیاک و حساسیت به گلوتن: راهنمای کامل برای تشخیص و رژیم بدون گلوتن

در سال‌های اخیر، شمار افرادی که در سراسر دنیا، از جمله تقریباً ۱۰ درصد استرالیایی‌ها، به رژیم غذایی بدون گلوتن روی آورده‌اند، به طور قابل توجهی افزایش یافته است. انتخاب این رژیم غذایی شامل حذف غذاهایی مانند نان، پاستا و رشته است که حاوی گلوتن هستند؛ پروتئینی که به طور طبیعی در گندم، جو و چاودار یافت می‌شود. برخی افراد به دلایل سلامت عمومی یا سبک زندگی گلوتن را کنار می‌گذارند، در حالی که عده‌ای دیگر به علت مشکلات سلامتی مانند بروز واکنش‌های نامطلوب پس از مصرف محصولات دارای گلوتن مجبور به رعایت این رژیم می‌شوند. اما پرسش اصلی این است که تفاوت بیماری سلیاک با عدم تحمل گلوتن چیست و چرا تشخیص صحیح اهمیت دارد؟

بیماری سلیاک: یک اختلال خودایمنی با پیامدهای جدی بیماری سلیاک یک اختلال مزمن خودایمنی است که در آن سیستم ایمنی بدن به اشتباه به سلول‌های خود حمله کرده و در مواجهه با گلوتن به دیواره روده کوچک آسیب وارد می‌کند. این واکنش ایمنی موجب التهاب و آسیب به پرزهای روده می‌شود، این پرزها نقش کلیدی در جذب مواد مغذی دارند. افراد مبتلا به سلیاک پس از مصرف گلوتن با علائم گوارشی مانند اسهال، نفخ، درد شکم، تهوع و گاز اضافی مواجه می‌شوند. افزون بر این، بیماری سلیاک می‌تواند باعث علائم غیرگوارشی مانند خستگی مداوم، درد مفاصل، سردرد، مه‌آلودگی ذهن، بثورات شدید پوستی (درماتیت هرپتی‌فرم)، یا حتی مشکلات عصبی شود. در صورت عدم درمان، آسیب مداوم به دیواره روده خطر سو تغذیه، پوکی استخوان و افزایش احتمال ابتلا به بیماری‌هایی مانند صرع و زوال عقل را به دنبال دارد. بر اساس پژوهش‌های اپیدمیولوژیک، تقریباً از هر ۷۰ استرالیایی یک نفر به سلیاک مبتلا است، اما تنها حدود ۲۰ درصد موارد به‌طور رسمی تشخیص داده می‌شوند.

تشخیص بیماری سلیاک تشخیص دقیق قبل از شروع رژیم غذایی بدون گلوتن اهمیت بالایی دارد. پزشکان معمولا آزمایش‌های خون برای بررسی آنتی‌بادی‌های خاص مرتبط با واکنش به گلوتن انجام می‌دهند. در صورت مثبت بودن نتایج، نمونه‌برداری از روده کوچک به وسیله آندوسکوپی برای تأیید آسیب‌های مشخص انجام می‌شود. در برخی مواقع، اندوسکوپی کپسولی (بلعیدن دوربین کوچک) جهت مشاهده غیرتهاجمی آسیب‌های روده به کار می‌رود. لازم است بیماران تا زمان اتمام مراحل تشخیص، گلوتن را از رژیم حذف نکنند چون کنار گذاشتن زودهنگام گلوتن، صحت نتیجه آزمایش‌ها را کاهش می‌دهد.

عدم تحمل گلوتن (حساسیت غیرسلیاک به گلوتن): شرایطی متفاوت عدم تحمل گلوتن یا حساسیت غیرسلیاک به گلوتن، افرادی را دربرمی‌گیرد که پس از مصرف گلوتن، با علائمی مشابه سلیاک مواجه می‌شوند اما فاقد واکنش خودایمنی یا آسیب ماندگار روده هستند. شایع‌ترین علائم عبارتند از ناراحتی گوارشی، سردرد، خستگی و تغییرات خلق و خو. برآوردها نشان می‌دهد که حدود ۱ درصد استرالیایی‌ها با این مشکل مواجه هستند، اما تنها تقریبا ۱۲ درصد از آن‌ها به صورت رسمی توسط متخصص تشخیص داده می‌شوند.

فرآیند تشخیص عدم تحمل گلوتن برای تشخیص حساسیت به گلوتن، ابتدا باید بیماری سلیاک و آلرژی به گندم رد شوند. در صورت نبود این بیماری‌ها، آزمایشی با حذف کنترل‌شده گلوتن تحت نظر پزشک انجام می‌شود تا واکنش بدن بررسی گردد. تشخیص قطعی نیاز به مطالعه‌ای واقعا علمی به نام "چالش کنترل‌شده با دارونما" دارد که طی چند هفته اثرات گلوتن و دارونما را مقایسه می‌کند، اما این آزمون به ندرت انجام می‌شود. به همین دلیل بسیاری افراد با حذف خودسرانه گلوتن به مدیریت علائم می‌پردازند.

مقایسه حساسیت و ریسک‌ها: سلیاک در برابر عدم تحمل گلوتن درک تفاوت میان بیماری سلیاک و عدم تحمل گلوتن بسیار حائز اهمیت است. افراد مبتلا به سلیاک حتی در مواجهه با مقادیر بسیار کم گلوتن (حدود ۵۰ میلی‌گرم در روز که معادل ۱ صدم یک برش نان است) دچار التهاب شدید روده می‌شوند و باید تا پایان عمر رژیم فاقد گلوتن را با دقت بسیار زیاد (مانند عدم استفاده مشترک از وسایل آشپزخانه) رعایت کنند. اما افراد مبتلا به عدم تحمل گلوتن معمولاً تنها علائم کوتاه‌مدت پس از مصرف اندک گلوتن دارند و دچار آسیب دائمی روده یا سو تغذیه نمی‌شوند. البته سطح حساسیت بین افراد در هر دو گروه متفاوت است.

آیا حذف گلوتن بدون علائم، تصمیم درستی است؟ برای افرادی که فاقد بیماری سلیاک یا حساسیت به گلوتن هستند، رعایت بی‌مورد رژیم بدون گلوتن می‌تواند تبعات منفی داشته باشد. غلات حاوی گلوتن منابع مناسبی برای فیبر، ویتامین‌های گروه B، اسید فولیک و آهن محسوب می‌شوند و حذف آن‌ها بدون دلیل پزشکی ممکن است خطر کمبود مواد مغذی و تنوع کم غذایی را افزایش دهد. علاوه بر این، محصولات بدون گلوتن صنعتی اغلب گران‌تر و حاوی شکر، نمک یا چربی بیشتری برای بهبود طعم و بافت هستند. بنابراین، ایجاد هرگونه تغییر غذایی باید با مشاوره متخصصین تغذیه و پزشکان واجد صلاحیت انجام شود تا سلامت تغذیه‌ای تضمین گردد.

شناسایی علائم و دریافت مشاوره پزشکی افرادی که با علائمی مانند نفخ، تغییرات حرکات روده (اسهال یا یبوست)، درد شکم، خستگی، سردرد و درد مفاصل روبه‌رو هستند باید پیش از حذف گلوتن، با پزشک مشورت کنند. تشخیص خودسرانه و تغییر رژیم بدون ارزیابی پزشکی می‌تواند فرایند آزمایش را دشوار و حتی به سلامت فرد آسیب برساند یا منجر به پوشیده ماندن بیماری‌های زمینه‌ای و کمبود مواد مغذی شود. برای مشاوره دقیق، مراجعه به پزشکان عمومی، متخصصان گوارش یا متخصص تغذیه معتبر مانند اعضای دایرکتوری Dietitians Australia توصیه می‌شود.

جمع‌بندی تفاوت‌گذاری میان بیماری سلیاک و عدم تحمل گلوتن برای انتخاب صحیح رژیم و مدیریت سلامت اهمیت زیادی دارد. هرچند علائم دو وضعیت مشابه‌اند، اما تنها بیماری سلیاک باعث آسیب شدید خودایمنی شده و به رعایت مادام‌العمر رژیم بدون گلوتن نیاز دارد. حساسیت به گلوتن اگرچه موجب ناراحتی می‌شود، اما آسیب ماندگار روده به دنبال ندارد. افرادی که علائم یا فاکتور خطر خاصی ندارند، باید از تغییرات غذایی غیرضروری که ممکن است به تعادل تغذیه‌ای آسیب برساند، پرهیز کنند. علم پزشکی پیرامون اختلالات مرتبط با گلوتن همواره در حال پیشرفت است و اهمیت دریافت مشاوره تخصصی و استفاده از توصیه‌های مبتنی بر شواهد را دوچندان می‌کند. با رشد علاقه جهانی به سلامت روده، تمایز میان واقعیت‌ها و روندهای رایج، کلید دستیابی به سلامت مطلوب خواهد بود.