شناخت بی حرکتی تونیک: رفتار غیرمنتظره کوسه ها

بی‌حرکتی تونیک: واکنش عجیب کوسه‌ها

در دنیای زیست‌شناسی دریایی، پدیده بی‌حرکتی تونیک (Tonic Immobility) در کوسه‌ها و سفره‌ماهی‌ها یکی از رفتارهای شگفت‌انگیز و رازآلود است. شاید در مستندهای حیات وحش مشاهده کرده باشید که برخی حیوانات خشکی‌زی مانند خرگوش، شاپرک و مارها برای فرار از شکارچیان، وانمود به مردن می‌کنند. این واکنش غیرارادی و بی‌حرکتی که «تونیک ایموبیلیتی» نامیده می‌شود، نقش مهمی در بقای گونه‌های مختلف ایفا کرده است. اما وجود چنین رفتاری در شکارچیان برتر دریایی مانند کوسه‌ها، دانشمندان را شگفت‌زده کرده است.

برخلاف حیوانات خشکی‌زی، کوسه‌ها، سفره‌ماهی‌ها و کیمراها (کوسه ارواح) زمانی که به‌آرامی روی پشت خود زیر آب قرار داده می‌شوند، دچار بی‌حرکتی تونیک می‌شوند. در این وضعیت، بدن جانور کاملاً بی‌حرکت و عضلاتش رها می‌شود و یک حالت شبه-خواب یا خلسه را تجربه می‌کند. این واکنش تا چند دقیقه ادامه می‌یابد و پژوهشگران علوم دریایی از آن به‌عنوان روشی بی‌خطر جهت مطالعه کوسه‌ها استفاده می‌کنند. باوجود کارآمدی این رفتار برای محققان، دلایل زیست‌شناختی این پاسخ همچنان ناشناخته باقی مانده است.

مطالعات میدانی در مورد بی‌حرکتی تونیک کوسه‌ها

برای درک بهتر این پدیده، پژوهشی جدید روی ۱۳ گونه متفاوت شامل چند نوع کوسه، سفره‌ماهی و کیمرا انجام شد. پژوهشگران هر یک از این جانوران را به‌آرامی وارونه کردند و بررسی نمودند که آیا بی‌حرکتی تونیک را تجربه می‌کنند یا نه. نتایج جالب توجه بود: تنها هفت گونه این واکنش را از خود نشان دادند و شش گونه دیگر بی‌حرکتی تونیک را نمایش ندادند.

دانشمندان با استفاده از تحلیل‌های فرگشتی، این رفتار را در طول صدها میلیون سال تکامل ردیابی کردند تا سرنخ‌هایی درباره منشأ و ماندگاری آن بیابند. هدف بررسی این موضوع بود که بی‌حرکتی تونیک یک ویژگی ارثی از گذشتگان است یا یک سازگاری جدید با مزایای بقایی مخصوص.

بررسی فرضیات کنونی: آیا بی‌حرکتی تونیک تطابقی است؟

۱. راهبرد ضد شکارچی

یکی از فرضیات پررنگ در زیست‌شناسی دریایی این است که بی‌حرکتی تونیک نوعی تدافع ضد شکارچی است؛ مشابه تمارض به مرگ در حیوانات خشکی‌زی. اما بررسی‌های انجام‌شده هیچ شواهد مستقیمی درباره تأثیر این رفتار بر فرار یا بقای کوسه‌های تحت تهدید نیافت. حتی شکارچیانی مانند اورکاها (نهنگ قاتل) از این واکنش سوء استفاده کرده و با وارونه کردن کوسه‌ها، راه دسترسی به اندام‌های حیاتی آن‌ها را هموار می‌کنند.

۲. کارکرد تولیدمثلی

فرضیه دوم مربوط به رفتار تولیدمثلی برخی کوسه‌ها است. در هنگام جفت‌گیری، نرها ممکن است ماده‌ها را وارونه کنند که این امر منجر به گمانه‌زنی درباره نقش بی‌حرکتی تونیک در تسهیل جفت‌گیری شده است. اما نتایج مطالعات، تفاوت معناداری بین واکنش نرها و ماده‌ها نشان نداد و حتی بی‌حرکتی ممکن است خطر آسیب یا تجاوز اجباری به ماده‌ها را افزایش دهد.

۳. واکنش به بار اضافی حسی

فرضیه سوم این رفتار را به واکنش در برابر تحریک حسی بیش از حد نسبت می‌دهد. با این حال، این فرضیه تاکنون در محیط‌های دریایی به طور دقیق بررسی یا اثبات نشده است.

دیدگاه فرگشتی: یادگار باستانی

در نبود شواهد قوی برای مزیت تطبیقی بی‌حرکتی تونیک در کوسه‌های کنونی، محققان به بررسی تاریخچه فرگشتی روی آوردند. یافته‌ها نشان داد که این رفتار یک ویژگی قدیمی یا «پلیزیومورفیک» است که از اجداد باستانی کوسه‌ها، سفره‌ماهی‌ها و کیمراها به ارث رسیده و در طول صدها میلیون سال تقریباً بدون تغییر باقی مانده است. جالب اینکه، این ویژگی در برخی شاخه‌ها به صورت مستقل حذف شده؛ احتمالاً به این دلیل که دیگر مزیتی برای بقا نداشته یا حتی در برخی زیستگاه‌ها مضر بوده است.

برای مثال، زیستن در صخره‌های مرجانی یا شکاف‌های پیچیده خطر گیر افتادگی یا شکار شدن را هنگام بی‌حرکتی افزایش می‌دهد. در این موارد، فشار تکاملی منجر به حذف این رفتار در برخی کوسه‌های کوچک و سفره‌ماهی‌ها شده و نشان می‌دهد که محیط زیست تا چه اندازه در ماندگاری یا از بین رفتن ویژگی‌های ارثی نقش دارد.

بازاندیشی در رفتارشناسی کوسه‌ها: الزاما هر ویژگی تطبیقی نیست

یافته‌های جدید این تصور را به چالش می‌کشد که هر رفتار موجود در طبیعت، به‌ویژه در شکارچیان باستانی همچون کوسه‌ها، بهینه و تطبیقی است. بی‌حرکتی تونیک ممکن است صرفا یک ویژگی بی‌ضرر و باقی‌مانده از گذشته‌های دور باشد که انتخاب طبیعی هنوز آن را حذف نکرده است. این دیدگاه عمیق‌تر، به ما کمک می‌کند تا درک بهتری از فیزیولوژی کوسه‌ها، مسیر تکاملی آن‌ها و پیچیدگی طبیعت به دست آوریم.

جمع‌بندی

بی‌حرکتی تونیک در کوسه‌ها که زمانی به‌عنوان یک راهبرد بقایی هوشمندانه یا سازگاری تولیدمثلی مطرح بود، احتمالاً تنها یادگاری از تبار باستانی این جانوران دریایی است. مطالعات جدید در زیست‌شناسی دریایی و رفتارشناسی کوسه‌ها، ابعاد تازه‌ای از تکامل کوسه‌ها و رمز و راز واکنش «فریز» را آشکار می‌کند. این پژوهش‌ها نه‌تنها به فهم بهتر رفتار کوسه‌ها کمک می‌کند، بلکه اهمیت بررسی انتقادی فرضیات و ردیابی ریشه‌های فرگشتی ویژگی‌های جانوری در اقیانوس‌ها را یادآور می‌شود.