8 دقیقه
مروری کلی: زمانی که سیستمهای سرمایشی به نگرانی بهداشتی بدل میشوند
استفاده از دستگاه‌های تهویه مطبوع (کولرها) با ارتقای سطح رفاه و کاهش رطوبت هوا، آسایش محیط را افزایش می‌دهند. با این حال، اگر این سیستم‌ها به درستی تعمیر و نگهداری نشوند یا دچار نقص عملکرد شوند، ممکن است خطراتی برای سلامت ایجاد کنند. میکروبیولوژیست‌ها و کارشناسان کیفیت هوای داخلی هشدار می‌دهند که سیستمهای HVAC آلوده قادرند آلرژن‌ها، بخارات شیمیایی و میکروب‌های بیماری‌زا را در فضاهای بسته منتشر کنند که این امر به بروز "سندروم ساختمان بیمار" و در مواردی طغیان بیماری‌های تنفسی و سایر عفونت‌ها منجر میشود. در این مقاله، شواهد علمی موجود بررسی گردیده، مخاطرات میکروبی و شیمیایی اصلی معرفی شده و استراتژی‌های عملی برای پیشگیری به مدیران و ساکنان ساختمان‌ها پیشنهاد شده است.
سندروم ساختمان بیمار چیست و چگونه بروز می‌کند؟
سندروم ساختمان بیمار (SBS)، مجموعهای از نشانه‌هایی است که افرادِ حاضر در یک ساختمان خاص تجربه میکنند و دارای علایم غیر اختصاصی بوده که غالباً با حضور در ساختمان آغاز و پس از ترک آن بهبود مییابد. از جمله شکایت‌ها میتوان به سردرد، سرگیجه، گرفتگی یا آبریزش بینی، سرفه مکرر یا خس‌خس سینه، تحریک یا التهاب پوستی، مشکل در تمرکز و احساس خستگی اشاره کرد. SBS عمدتاً توسط کارکنان ادارات یا افراد حاضر در محیط‌های نهادی مانند بیمارستان‌ها و مدارس گزارش شده؛ اما هر محل بسته‌ای با کیفیت نامطلوب هوای داخلی در معرض این مشکل قرار می‌گیرد.
زمینه علمی: SBS یک بیماری منفرد نیست، بلکه سندرومی وابسته به کیفیت هوا، کارآیی تهویه، کنترل رطوبت و منابع آلودگی به شمار می‌رود. عوامل بیولوژیک (کپک، باکتری، ویروس)، عوامل شیمیایی (ترکیبات آلی فرار ناشی از مواد شوینده یا نشتی مبرد) و عوامل فیزیکی (تهویه ناکافی، خشکی هوا) میتوانند همزمان منجر به افزایش این وضعیت شوند.
شواهد علمی و یافته‌های بالینی
مطالعات مشاهده‌ای و مقطعی نشان داده‌اند که نشانه‌های SBS در محیط‌های کار مجهز به تهویه مطبوع بیشتر از محیط‌های با تهویه طبیعی است. به عنوان مثال، یک پژوهش در سال ۲۰۲۳ در هند روی ۲۰۰ بزرگسال سالم شاغل به مدت شش تا هشت ساعت روزانه در ادارات با تهویه مطبوع، آن‌ها را با ۲۰۰ بزرگسال در محیط‌های فاقد تهویه مطبوع مقایسه کرد. گروه در معرض AC، طی دو سال علائم بیشتری از SBS نشان دادند، شیوع علائم آلرژیک در آن‌ها بالاتر بود، در تست‌های بالینی کاهش عملکرد ریه مشخص شد و غیبت‌های کاری بیشتری نسبت به گروه دیگر داشتند. دیگر مطالعات متعدد نیز این افزایش ابتلا در دفاتر مجهز به AC را تأیید کرده‌اند.
این یافته‌ها دال بر خطر ذاتی تهویه مطبوع نیست، بلکه بیشتر تبیین‌کننده آن است که نگهداری ضعیف، تهویه نامناسب و آلودگی قطعات، سیستم را از ابزاری برای رفاه به منبع بالقوه آلودگی بدل می‌سازد.
مخاطرات میکروبی و شیمیایی مرتبط با سیستمهای تهویه
لژیونلا و عوامل بیماری‌زای باکتریایی آبزی
باکتری لژیونلا پنوموفیلا که عامل بیماری لژیونر است، در محیط‌های مرطوب و گرم نظیر برج‌های خنک‌کننده، تشتک‌های تقطیر و شبکه‌های آب سیستمهای HVAC رشد می‌کند. بیماری لژیونر نوعی ذات‌الریه شدید است که از طریق استنشاق قطرات آبی آلوده به این باکتری منتقل شده و غالباً منجر به بستری شدن بیمار میشود. همه‌گیری‌ها بیشتر در محل‌های عمومی مانند هتل‌ها، بیمارستان‌ها و اماکن اداری روی می‌دهد. نشانه‌های بیماری مثل سرفه، تنگی نفس، درد قفسه سینه و تب، ۲ تا ۱۴ روز پس از قرار گرفتن در معرض عامل بیماری پدیدار میگردد.
قارچها و کپکها
تجمع گردوغبار و رطوبت در کانال‌ها، تشتک‌های زهکشی و فیلترها، محیط مناسبی برای رشد قارچ‌هایی چون آسپرژیلوس، پنیسیلیوم، کلدوسپوریوم و رایزوپوس فراهم می‌آورد. اسپورهای این قارچها در افراد سالم می‌تواند واکنش‌های آلرژیک و تحریک سیستم تنفسی ایجاد کند. اما در افراد با سیستم ایمنی ضعیف، عفونتهای تهاجمی قارچی می‌تواند عواقب جدی از جمله ذات‌الریه، تشکیل آبسه یا حتی انتشار به اندام‌هایی چون مغز، کبد و پوست داشته باشد.
انتقال ویروس‌ها
اگرچه بسیاری از ویروس‌ها عمدتاً از طریق تماس نزدیک یا سطوح آلوده منتقل میشوند، مواردی ثبت شده که چرخش هوا توسط AC در انتشار ویروس‌ها به‌صورت هوابرد موثر بوده است. مطالعه‌ای در مهد کودکی در چین نشان داد که دستگاه AC نصب شده در سرویس بهداشتی علت شیوع هوابرد نوروویروس بین چند کودک بود. در مقابل، سیستمهای سالم و دارای فیلتراسیون و تهویه مناسب، میزان گردش ویروس‌های تنفسی - از جمله کروناویروس جدید - را با رقیق کردن هوا و جذب ذرات کاهش می‌دهند.
نقش رطوبت، فیلتراسیون و مواد شیمیایی در ایجاد ریسک
کولرها رطوبت محیط داخلی را کاهش داده و اغلب هوای خشک‌تری نسبت به فضای بیرون تولید میکنند. رطوبت نسبی پایین باعث خشکی مجاری بینی و تنفسی میشود و این اولین خط دفاعی بدن را تضعیف کرده و استعداد ابتلا به عفونتهای سینوس و ریه را افزایش می‌دهد. در صورتی که فیلترها سالم و استاندارد (MERV یا HEPA هنگام امکان) باشند، بخش قابل توجهی از ذرات معلق، اسپورها و حتی برخی باکتری‌ها را جذب میکنند. اما در صورت کثیفی یا گرفتگی فیلترها، تشتک‌های آلوده یا کویل‌های کثیف، محیط مناسبی برای رشد میکروبها به‌وجود می‌آید که می‌تواند مجدداً وارد جریان هوا شوند.
تماس شیمیایی نیز محتمل است: بخارات مواد شوینده، ضدعفونی‌کننده‌ها یا نشتی مبرد حاوی ترکیبات آلی فرار (مانند تولوئن، فرمالدهید و سایر مواد محرک) هستند که تشدید عوارض تنفسی و نقش در SBS را دارند.
پیشگیری، فناوری‌ها و بهترین اجراها
برای پیشگیری از عفونتهای ناشی از سیستم تهویه و کاهش رخداد SBS، مجموعهای از اقدامات نگهداری و نظارتی و طراحی ساختمانی ضرورت دارد:
- نگهداری منظم HVAC: بازرسی برنامه‌ریزی‌شده، نظافت و تعویض به‌موقع فیلترها، شست‌وشوی تشتک زهکشی و کویل‌ها و درمان پیشگیرانه سیستمهای آبی.
- انتخاب فیلتر مناسب: استفاده از فیلتر با رده‌بندی MERV یا HEPA متناسب با نیاز (مخصوصاً در مراکز پرخطر مانند بیمارستان‌ها).
- کنترل رطوبت: تنظیم رطوبت نسبی هوای داخلی (به‌طور معمول بین ۴۰ تا ۶۰ درصد) به منظور پیشگیری از رشد کپک و حفظ عملکرد دفاعی مخاط.
- کنترل لژیونلا: اجرای برنامه‌های مدیریت آب، کنترل دما و ضدعفونی برج‌ها و شبکه‌های آب.
- تهویه و تبادل هوا: افزایش تهویه با هوای بیرون برای رقیق کردن آلاینده‌های داخل.
- فناوری‌های نوین: استفاده از اشعه فرابنفش (UV-C) در داخل کانال‌ها، یونیزاسیون دو قطبی و حسگرهای هوشمند کیفیت هوا برای کاهش بار میکروبی و ارائه داده‌های لحظه‌ای به اپراتورها.
نکته مهم: مدیریت فعالانه HVAC هم علائم مزاحم SBS و هم ریسک ابتلا به عفونتهای جدی را کاهش می‌دهد. صرف هزینه برای نگهداری، نظارت بر کیفیت هوا و آموزش کاربران فواید بهداشتی چشمگیری داشته و موجب کاهش غیبت کاری و افزایش بهره‌وری خواهد شد.
«میکروبیولوژیست‌ها و متخصصان هوای داخل تأکید دارند که سیستمهای AC صرفاً ابزارند: وقتی اصولی طراحی، نگهداری و بهره‌برداری شوند سلامت محیط را بالا می‌برند، اما غفلت از آن‌ها زمینه انتشار آلودگی را فراهم می‌کند.» به نقل از کارشناسان بهداشت عمومی آشنا با تحقیقات HVAC.
پژوهش‌های مرتبط و چشم‌انداز آینده
پژوهش‌های جاری به دنبال کمی‌سازی رفتار پاتوژن‌های هوازی در پیکربندی‌های مختلف HVAC، بررسی کارایی فناوری‌های نوین فیلتراسیون و ضدعفونی و توسعه ساختمان‌های هوشمند با سنسور و تهویه خودکار هستند. پیشرفت آتی در مواد خودپاک‌ساز، فناوری UV-C مؤثرتر و مدیریت یکپارچه آب ساختمان، امید به کاهش هرچه بیشتر ریسک‌های مرتبط با HVAC را افزایش می‌دهد.
جمع‌بندی
خود تهویه مطبوع ذاتاً خطری ندارد؛ اما نگهداری نامناسب یا خرابی اجزای سیستمهای AC و HVAC می‌تواند به سندروم ساختمان بیمار و انتشار عوامل بیماری‌زا از جمله باکتری، قارچ و با فراوانی کمتر ویروس منجر شود. شواهد مطالعات اپیدمیولوژیک و بررسی همه‌گیری‌ها نشان می‌دهد که طراحی صحیح تهویه، نگهداری منظم، فیلتراسیون مناسب، کنترل رطوبت و مدیریت سیستم آب، نقش اساسی در سلامت کاربران ساختمان دارد. تأکید بر رعایت بهداشت و پایش HVAC برای مدیران ساختمان، مهندسین تأسیسات و مسئولان بهداشت عمومی گامی مهم در پیشگیری از بیماری‌های ناشی از هوای محیط بسته است.
منبع: theconversation
.avif)
نظرات