9 دقیقه
در یک حکم تاریخی، دادگاه منطقهای آمستردام رای داد که شرکت متا نباید کاربران را به سمت تایملاینهای الگوریتمی اجباری سوق دهد و باید گزینهای برای نمایش فیدِ کرونولوژیکِ غیرشخصی را بهصورت پایدار و بهراحتی در دسترس قرار دهد. این تصمیم، نه تنها یک پیروزی حقوقی برای گروههای مدافع حقوق دیجیتال است، بلکه میتواند استاندارد جدیدی برای طراحی رابطهای کاربری و محافظت از انتخاب آگاهانه کاربران در فضای شبکههای اجتماعی تعیین کند. پیام اصلی حکم روشن است: کاربران باید توانایی انتخاب نحوه مشاهده محتوا را داشته باشند و آن انتخاب نباید توسط طراحی پنهان یا رفتارهای رابط کاربری نادیده گرفته شود.
قاضی پنهانسازی تنظیمات را بهعنوان «الگوی تاریک» ممنوع اعلام کرد
شکایت از سوی گروه حقوق دیجیتال هلندی Bits of Freedom (BoF) مطرح شد؛ این گروه بر اساس قوانین اتحادیه اروپا و بهویژه قانون خدمات دیجیتال (DSA) علیه متا اقامه دعوا کرد. BoF استدلال کرد متا عمداً گزینه فید کرونولوژیک را طوری مخفی کرده بود که عملاً کاربران نتوانند بهصورت دائمی از فیدهای شخصیسازیشدهٔ مبتنی بر الگوریتم خارج شوند. در این شکایت آمده بود که در اینستاگرام انتخاب کرونولوژیک پشت لوگوی اپلیکیشن قرار گرفته بود و در فیسبوک در منویی جداگانه پنهان شده بود؛ رفتارهایی که دادگاه آن را مصداق «الگوی تاریک» دانست.
دادگاه با استناد به مادهٔ 25 قانون خدمات دیجیتال، این نوع مخفیکاری را «الگوی تاریک» خواند؛ یعنی طراحیهایی که بهطور سیستماتیک کاربران را به تصمیماتی میرسانند که ممکن است برخلاف منافع آگاهانهٔ آنها باشد. این تصمیمگیریهای طراحی میتواند منجر به «خستگی انتخاب» (choice fatigue) شود؛ وضعیتی که وقتی تنظیمات به طور پیوسته بازنشانی میشود، کاربران احساس میکنند انتخابهایشان نادیده گرفته شده و در نتیجه بهصورت ناخودآگاه به رفتار پیشفرض پلتفرم بازگردانده میشوند. در حکم آمده است که بازنشانیِ مکرر ترجیحات کاربر، راهی برای سوق دادن کاربران به تایملاینهای الگوریتمی بدون رضایت آگاهانهٔ آنها است.
برای تصور بهتر، فرض کنید کاربری فید کرونولوژیک را انتخاب میکند تا پستها را به ترتیب زمانی ببیند؛ اما وقتی اپلیکیشن را میبندد و بار بعدی باز میکند، تنظیمات به حالت قبلی بازمیگردد. این تجربه تکرارشونده باعث میشود انتخاب کاربر بیاثر شود و در نهایت پلتفرم میتواند او را به تعامل با محتوایی هدایت کند که از منظر الگوریتم جذابتر است اما لزوماً مطلوب کاربر نیست. دادگاه این الگو را نه یک خطای فنی، بلکه یک طراحی عمدی-رفتاری دانست که آزادی انتخاب کاربر را محدود میکند.
چه چیزهایی قانون خدمات دیجیتال (DSA) الزام میکند و چرا این موضوع مهم است
قانون خدمات دیجیتال (Digital Services Act) که همراه با مقررات بازارهای دیجیتال (Digital Markets Act) در سال 2020 مطرح شد، مجموعهای از قواعد جدید را برای پلتفرمهای بسیار بزرگ آنلاین (VLOPها) و موتورهای جستجو (VLOSEها) تعیین میکند؛ این تعاریف به پلتفرمهایی اطلاق میشود که بیش از 45 میلیون کاربر فعال ماهانه در اتحادیه اروپا دارند. هدف اصلی قانون DSA افزایش شفافیت، مسئولیتپذیری و محافظت از حقوق کاربران در فضای دیجیتال است.
الف) شفافیت الگوریتمی: یکی از الزامات مهم DSA این است که پلتفرمهای بزرگ باید درباره نحوه عملکرد الگوریتمهای توصیهگر و رتبهبندی محتوا روشن باشند. این شفافیت شامل توضیح درباره ملاکهای کلی رتبهبندی، امکان مشاهده معقولی از عوامل دخیل در توصیهها و گزارشدادن درباره تأثیرات سیستمها میشود. البته DSA بهندرت به کدنویسی یا الگوریتمهای خاص اشاره میکند؛ در عوض روی الزامات فرآیندی، گزارشدهی و امکان بررسی خارجی تاکید دارد.
ب) سازوکار شکایت و بازبینی: DSA از پلتفرمها میخواهد راهی موثر و در دسترس برای اعتراض به تصمیمات مدیریت محتوا، حذف یا کاهش دسترسی محتوا فراهم کنند. این ابزارها باید شفاف باشند و کاربر بتواند دلایل تصمیمگیری را دریافت و در صورت لزوم نسبت به آن اعتراض کند. چنین سازوکاری به ویژه در دورههای حساس سیاسی، مانند انتخابات، اهمیت حیاتی دارد تا از تأثیرات ناگهانی و نامشخص الگوریتمها بر جریان اطلاعات جلوگیری شود.
ج) مقابله با طراحی گمراهکننده: مادهٔ 25 و بندهای مربوطه در DSA بهصراحت طراحیهای گمراهکننده یا «الگوهای تاریک» را هدف قرار میدهند. مقررات تاکید دارند که پلتفرمها نباید از طراحی رابط کاربری برای فریب یا اعمال فشار نامناسب بر تصمیمات کاربران استفاده کنند. این شامل پنهانسازی گزینهها، بازتنظیم خودبهخودی ترجیحات یا ایجاد اصطکاک برای دسترسی به گزینههای حفظ حریم خصوصی میشود.
بهطور کلی، DSA تلاش دارد تعادل مناسبی بین نوآوری فناوری و حفاظت از حقوق پایهای کاربران برقرار کند. با افزایش نفوذ الگوریتمها در زندگی روزمره—از نحوه دریافت اخبار گرفته تا دیدهشدن مشاغل یا محصولات—ضرورت وجود قواعدی که شفافیت، حسابرسی و انتخاب آزاد کاربران را تضمین کند، روزبهروز پررنگتر میشود. این حکم دادگاه آمستردام نمونهای از اجرای عملی این اصول است: وقتی طراحی رابط کاربری منجر به محدود کردن انتخاب اصولی کاربران شود، نهادهای قضایی میتوانند مداخله کنند.
.avif)
دو هفته برای اصلاح — در غیر این صورت جریمههای سنگین
دادگاه به متا دستور داد که گزینهٔ فید کرونولوژیک و غیرپروفایلد (non-profiled) را طوری تغییر دهد که این انتخاب «پایدار» باقی بماند و در بازهٔ زمانی دو هفته به صورت برجستهتر و آسانتر در رابطهای کاربری فیسبوک و اینستاگرام قابل دسترسی شود. حکم همچنین شامل سازوکارهای نظارتی بود تا اطمینان حاصل شود این اصلاحات واقعاً اجرا شده و تنظیمات کاربران دیگر بهصورت خودکار بازنشانی نمیشود.
در صورت عدم اجرای حکم در مهلت مشخص، متا با جریمهٔ روزانهٔ 100,000 یورو مواجه خواهد شد که تا سقف مجموع 5,000,000 یورو قابل اعمال است. علاوه بر این، دادگاه متا را موظف کرد هزینههای حقوقی گروه شاکی (BoF) را پرداخت کند. چنین ترکیبی از دستور فوری و مکانیسم جریمه، ابزاری قوی در دستان مراجع قضایی است تا از اجرای واقعی اصلاحات اطمینان حاصل شود و نه تنها صدور حکم صرف.
تجربهٔ تاریخی نشان داده است که شرکتهای فناوری بزرگ گاه با چالشهایی در برابر مقررات جدید مواجه میشوند؛ متا در گذشته نیز نسبت به برخی اقدامات نظارتی یا قانونی موضعگیری کرده و نگرانیهایی دربارهٔ دخالت بیش از حد یا محدودیت آزادی بیانی مطرح کرده است. با این حال، این حکم نشان میدهد که دادگاههای ملی میتوانند در چارچوب قوانین اروپایی، تغییرات عملی در تجربهٔ کاربری (UX) پلتفرمها را الزامآور کنند؛ بهویژه وقتی چنین طراحیهایی موجب نقض حقوق مصرفکننده یا قوانین حمایت از کاربران میشود.
آنچه کاربران باید بدانند
- شما باید قادر باشید فید کرونولوژیک را طوری تنظیم کنید که پس از بستن و باز کردن مجدد اپلیکیشن نیز باقی بماند — این یعنی انتخاب شما پایدار و محترم شمرده میشود.
- حکم روی طراحی و شفافیت رابط کاربری تمرکز دارد، نه ممنوعیت کلی الگوریتمها. پلتفرمها همچنان میتوانند تایملاینهای پیشنهادی ارائه دهند، اما قرار دادن این گزینهها در بخشهای مخفی یا بازتنظیم خودکار ترجیحات بهمنظور سوقدادن کاربر، مجاز نیست.
- اگر متا به حکم پایبند شود، تغییر بین فید کرونولوژیک و فید مبتنی بر الگوریتم باید روی هر دو پلتفرم اینستاگرام و فیسبوک سریعتر، واضحتر و قابلدسترستر شود؛ این امکان میتواند شامل یک تنظیم همیشگی در منوی اصلی یا تنظیمات پروفایل باشد که بهراحتی قابل فعال یا غیرفعالسازی است.
Maartje Knaap، سخنگوی Bits of Freedom، در واکنش به حکم گفت این تصمیم نشان میدهد که «چند میلیاردر تکنولوژیِ آمریکایی» نباید تعیینکنندهٔ نحوهٔ دیدن جهان برای همه مردم باشند و متا «مصون از قانون» نیست. برای کاربران اروپایی که نگران فیدهای غیرشفاف و تأثیر الگوریتمها بر دسترسی به اطلاعات هستند، این حکم میتواند گامی نخست در جهت ایجاد کنترلهای شفافتر و محورِ کاربر بر تایملاینها باشد. بهعلاوه، این پرونده زمینهٔ بحثهای گستردهتری را در مورد طراحی مسئولانهٔ محصول، شفافیت الگوریتمی و حقوق دیجیتال فراهم میآورد.
پیام کلی برای طراحان محصول و تیمهای UX روشن است: شفافیت و احترام به انتخاب کاربر نباید صرفاً شعار باشد. توانایی کاربر برای تعیین نحوهٔ دریافت محتوا باید هم در دسترس و هم ماندگار باشد؛ در غیر این صورت، حتی طراحیهای ظاهراً کماهمیت میتوانند پیامدهای قانونی و اعتباری جدی برای شرکتها به همراه داشته باشند. در سطح سیاستگذاری نیز، این حکم نشان میدهد که مقررات مانند DSA ابزار واقعیای برای تضمین حقوق کاربران ارائه میدهند و اجرای آنها میتواند به تغییرات ملموس در تجربهٔ روزانهٔ کاربران منجر شود.
در مرحلهٔ عملیاتی، کاربران میتوانند از این فرصت برای مطالبهٔ شفافیت بیشتر استفاده کنند: از پلتفرمها بخواهند اطلاعات روشنتری دربارهٔ نحوهٔ عملکرد الگوریتمها، گزینههای موجود و اثرات هر انتخاب ارائه دهند؛ برای نمونه، نشانهگذاری واضحِ گزینهٔ «نمایش براساس زمان» در منوی اصلی، توضیح کوتاه در مورد اثرات هر حالت یا امکان ذخیرهٔ دائمی انتخاب در تنظیمات حساب میتواند نمونههای ساده و موثر باشند.
منبع: neowin
ارسال نظر