رازهای برآمدگی ریو گرانده: کشف جزیره ای باستانی زیر امواج اقیانوس اطلس

در اعماق اقیانوس اطلس، حدود ۱۲۰۰ کیلومتر از سواحل برزیل فاصله، کشفی تازه توجه جامعه علمی جهانی و صنایع منابع را به خود جلب کرده است. برآمدگی ریو گرانده، این فلات غرق‌شده، شواهد مهمی ارائه داده که روزگاری جزیره‌ای گرمسیری و سرسبز بوده است. امروزه این منطقه ذخایر عظیمی از عناصر خاکی کمیاب را در خود جای داده که برای فناوری‌های پیشرفته نقش حیاتی دارند.

زمینه زمین‌شناسی: از زنجیره آتشفشانی تا جزیره پنهان قدمت برآمدگی ریو گرانده به حدود ۸۰ میلیون سال پیش و دوره کرتاسه بازمی‌گردد. این سازه بر اثر فعالیت‌های آتشفشانی ایجاد شده و چون زنجیره‌ای از کوه‌های زیرآبی است. طی میلیون‌ها سال، جابجایی‌های صفحات تکتونیکی و وزن سنگ‌های آتشفشانی، این فلات را به زیر سطح دریا فرو برد. با وجود اینکه این ساختار بخش مستندی از بستر اقیانوس اطلس است، تحقیقات جدید همچنان با کشفیات شگفت‌انگیزی همراه است؛ از جمله اثبات اینکه روزی جزیره‌ای بالای سطح دریا بوده و هم‌اکنون انباری از مواد معدنی ارزشمند است.

دستاورد ۲۰۱۸: سرنخ‌ها در رسوبات زیرآبی در سال ۲۰۱۸، پژوهشگران برزیلی و بریتانیایی صخره‌هایی متفاوت با ساختارهای معمول کف اقیانوس را در بخش غربی برآمدگی ریو گرانده کشف کردند. این صخره‌ها لایه‌هایی از گدازه و باندهای خاک رس قرمز داشتند که بیشتر در خشکی دیده می‌شوند و همین کشف باعث شروع تحقیقات عمیق‌تر شد. دکتر براملی مورتون، زمین‌شناس دریایی، بیان کرد: «خاک رس قرمز هرگز به طور معمول در کف اقیانوس دیده نمی‌شود؛ این رسوبات شبیه خاک‌های گرمسیری بودند.»

سرنخ‌هایی از خاک رس قرمز و منشاء ائوسن: شواهدی از جزیره‌ای فراموش‌شده در سال ۲۰۲۳، یافته‌هایی در نشریه Scientific Reports نشان داد بخشی از برآمدگی ریو گرانده در دوره ائوسن، حدود ۴۴ تا ۴۷ میلیون سال پیش، بالای سطح آب قرار داشته است. وجود خاک رس قرمز میان لایه‌های قدیمی گدازه، اصلی‌ترین نشان بود. خاک رس قرمز معمولاً در آب‌وهوای گرم و مرطوب شکل می‌گیرد و همین امر گویای وجود پوشش گیاهی انبوه و حیات زمینی در این فلات، پیش از فرو رفتن آن به زیر آب است. دکتر پریشو سریواستاوا گفت: «تصور کنید جزیره‌ای گرمسیری به زیر امواج می‌رود و در زمان یخ‌زده باقی می‌ماند؛ این همان چیزی است که کشف کرده‌ایم.» تحلیل شیمیایی خاک رس قرمز نشان داد شباهت زیادی به خاک‌های امروزی برزیل دارد. دکتر لوییجی جووانه نیز تأکید کرد: «این خاک رس‌ها از نظر شیمیایی و معدنی کاملاً با خاک‌های قرمز یا «ترا روخا»ی برزیل منطبق هستند.»

نشانه‌های اقلیمی و پیامدهای زمین‌شناسی شاخص شیمیایی بالای دگرگونی در خاک رس قرمز (با مقدار CIA برابر با ۹۳) نشان‌دهنده هوازدگی شدید این منطقه پس از پایان فعالیت‌های آتشفشانی و زمانی است که سطح فلات در معرض جو قرار داشت. این یافته‌ها نه تنها درک‌های تازه‌ای از اقلیم دوران کهن منطقه ارائه می‌دهد، بلکه فرضیه‌هایی درباره مسیر مهاجرت پرندگان میان آمریکای جنوبی و آفریقا از طریق همین جزیره مطرح می‌کند.

ارزش راهبردی: عناصر خاکی کمیاب و زنجیره تأمین جهانی علاوه بر میراث زمین‌شناسی و اقلیمی، برآمدگی ریو گرانده به خاطر ذخایر عناصر خاکی کمیاب، توجه ویژه‌ای جلب کرده است. پوسته‌های فِرو-منگنز این منطقه دارای غلظت بالایی از فلزات ارزشمند مانند کبالت، نیکل و لیتیوم هستند؛ عناصری ضروری برای تولید باتری‌های لیتیوم-یون، تجهیزات ذخیره‌سازی انرژی، و قطعات صنایع برق و انرژی تجدیدپذیر. همچنین این فلات منبعی سرشار از عناصر خاکی کمیاب مانند ایتریم است؛ فلزی نرم و نقره‌ای برای آلیاژهای هوافضا، لیزرها، LEDs و لنزهای پیشرفته دوربین‌ها. در شرایطی که کشورهای مختلف به‌دنبال تأمین منابع مطمئن هستند، برآمدگی ریو گرانده به یک فرصت مهم بدل شده است.

نامعلوم بودن مالکیت و ادعاهای سرزمینی این کشف اما پرسش‌هایی درباره مالکیت و مدیریت این منابع ایجاد کرده است. چون این فلات در آب‌های بین‌المللی و خارج از منطقه انحصاری اقتصادی ۲۰۰ مایل دریایی قرار دارد، هیچ کشوری حق بلامنازع بهره‌برداری از آن را ندارد. دکتر جووانه اشاره کرد: «وجود این جزیره می‌تواند تأیید کند که زمانی به قاره متصل بوده است.» دولت برزیل با اطمینان از یافته‌های جدید زمین‌شناسی، درصدد گسترش ادعاهای سرزمینی بر این منطقه است. با این حال، چنین ادعاهایی می‌تواند روند مدیریت مسئولانه و حفظ محیط‌زیست اعماق دریا را برای جامعه علمی و ذینفعان بین‌المللی پیچیده کند.

رقابت جهانی برای عناصر خاکی کمیاب نیاز به عناصر کمیاب دریایی برای صنایع پیشرفته از جمله دفاعی، انرژی، و الکترونیک هرگز تا این اندازه حیاتی نبوده است. با توجه به اینکه چین تقریباً ۷۰٪ استخراج، بیش از ۸۵٪ پالایش و حدود ۹۰٪ تبدیل عناصر کمیاب به آلیاژها را کنترل می‌کند، کشف منابع جدید خارج از مرزهای این کشور به‌شدت زیر نظر قرار می‌گیرد. در آوریل، چین محدودیت‌های جدیدی بر صادرات عناصر کمیاب از جمله ایتریم وضع کرد که توجه‌ها را بیش از پیش به ذخایر جایگزینی مانند برآمدگی ریو گرانده جلب کرده است.

جمع‌بندی کشف اتفاقی یک جزیره باستانی در اعماق اقیانوس نه تنها دیدگاه ما را نسبت به تاریخ زمین دگرگون می‌کند، بلکه اهمیت راهبردی آن را برای سیاست‌های بین‌المللی و زنجیره تأمین فناوری‌های آینده برجسته می‌سازد. برآمدگی ریو گرانده که روزگاری زیستگاهی گرمسیری بوده و اکنون گنجینه عناصر خاکی کمیاب است، نمادی از ظرفیت‌ها و چالش‌های اکتشافات دریایی در قرن ۲۱ محسوب می‌شود. در شرایطی که رقابت برای منابع کمیاب شدت می‌گیرد، حفظ تعادل میان منافع اقتصادی و حفاظت محیط‌زیست اهمیت ویژه‌ای خواهد یافت. سلطه چین بر بازار عناصر کمیاب همچنان برقرار است، اما کشف‌هایی از این دست می‌تواند چشم‌انداز امنیت منابع جهانی را در آینده تغییر دهد.