11 دقیقه
این یک پارادوکس به‌نظر می‌رسد: قرصی که افراد برای کاهش درد می‌خورند گاهی همان چیزی است که باعث تداوم یا تشدید سردرد میشود. «سردرد ناشی از استفادهٔ بیش از حد دارو» یک وضعیت شناخته‌شده و غالباً قابل بازگشت است، اما تشخیص آن میتواند دشوار باشد. اگر متوجه شده‌اید به‌طور مکرر به سراغ مسکن می‌روید، لازم است دربارهٔ چگونگی پیدایش این مشکل، داروهایی که اغلب در آن نقش دارند و راهکارهای درمانی پزشکان اطلاعات داشته باشید.
چرا تسکین‌دهنده‌ها میتوانند خود تولیدکنندهٔ درد شوند
سردرد یکی از شایع‌ترین شکایات در مراکز مراقبت اولیه است. در بسیاری از کشورها میلیون‌ها نفر از سردردهای مکرر گزارش میدهند و سردردها بخش قابلتوجهی از مراجعات به پزشک عمومی را تشکیل میدهند. بیشتر سردردها خوش‌خیم‌اند و فقط تعداد کمی از موارد نشانهٔ بیماری جدی هستند، اما حتی سردردهای غیرتهاجمی هم میتوانند عملکرد روزمره، خواب و کیفیت زندگی را تحت‌تأثیر قرار دهند.
چون عوامل متعددی میتوانند باعث درد سر شوند، طبیبان معمولاً مثل کارآگاهان عمل می‌کنند: گرفتن شرح حال دقیق، معاینهٔ بالینی و گاهی ارجاع به متخصص برای تشخیص نوع و علت سردرد ضروری است. میگرن، سردرد تنشی و سردردهای مرتبط با اختلالات خلقی هرکدام رویکرد درمانی متفاوتی دارند. تغییرات سبک زندگی مانند بهبود الگوی خواب، اصلاح رژیم غذایی، ورزش منظم و مدیریت استرس اغلب مفیدند و باید در برنامهٔ درمانی در نظر گرفته شوند.
اما الگوی دیگری نیز هست که پزشکان اخیراً بیشتر به آن توجه می‌کنند: بیمارانی که چرخه‌ای از سردردهای تکرارشونده را توصیف می‌کنند که از زمانی شروع یا تشدید شده که مسکنها به‌صورت پیوسته و برای هفته‌ها تا ماهها مصرف شده‌اند. این حالت ممکن است در افرادی با سابقهٔ میگرن، سردرد تنشی یا درد مزمن مرتبط با مشکلات کمر یا مفاصل رخ دهد. تشخیص محتمل در این موارد، «سردرد ناشی از مصرف بیش از حد دارو» است که به‌عنوان یکی از علل قابل‌درمان سردرد مزمن شناخته میشود.
کدام داروها معمولاً مقصرند؟
برآورد میشود سردرد ناشی از مصرف بیش از حد دارو بین یک تا دو درصد جمعیت را درگیر کند و در زنان سه تا چهار برابر شایع‌تر است. متأسفانه، متهم شایع اغلب همان مسکن‌هایی هستند که برای کاهش درد مصرف میشوند. اوپیات‌ها (مانند کدئین) که برای درد متوسط تا شدید تجویز میشوند، میتوانند عوارضی چون یبوست، خواب‌آلودگی و سرگیجه داشته باشند و خود با افزایش ریسک سردرد همراه باشند. حتی داروهای بدون نسخهٔ رایج نیز در ایجاد این سندرم نقش دارند؛ پاراستامول (استامینوفن) و داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی (NSAIDs) مانند ایبوپروفن جزو موارد مشکوک‌اند.
ترکیبهای دارویی نیز اهمیت دارند: داروهایی که پاراستامول را با اپیوئید ضعیف (مثلاً کوکودامول) ترکیب می‌کنند، میتوانند غالباً موجب این نوع سردرد شوند. تریپتانها، گروه داروهای اختصاصی میگرن که برای خاتمهٔ حملات به‌کار می‌روند، در صورت استفادهٔ بیش از حد میتوانند همان الگو را ایجاد کنند. لازم است توجه کنیم که «مصرف بیش از حد» الزاماً به معنای مقدار دوز بسیار بالا نیست؛ بلکه تکرار زیاد مصرف دارو در یک دورهٔ زمانی (مثلاً در طول یک ماه) میتواند مسئله‌ساز باشد.
میزان مصرف خطرناک—چه مقدار زیاد است؟
- برای پاراستامول یا NSAIDها، خطر زمانی افزایش می‌یابد که این داروها در 15 روز یا بیشتر از هر ماه مصرف شوند.
- برای داروهای حاوی اوپیوئید یا برخی ترکیبات دیگر، سردرد ممکن است با تنها 10 روز مصرف در ماه نیز ظاهر شود.
حساسیت فردی تفاوت دارد؛ به همین دلیل برخی افراد میتوانند دارویی را مرتب مصرف کنند بدون آن که مشکلی پیش بیاید، در حالی که دیگران با دوز یا تواتر کمتر دچار سردرد مزمن میشوند. عوامل همراه مانند سابقهٔ میگرن، اضطراب یا افسردگی، و مصرف همزمان کافئین میتواند احتمال ابتلا را افزایش دهد.
چه سازوکارهایی باعث «بازگشت» یا اثر بازتابی میشوند؟
مکانیسم‌های زیست‌شناختی دقیق هنوز به‌طور کامل روشن نشده‌اند، اما شواهد نشان می‌دهد که تغییرات القا شده توسط داروها در مسیرهای مرکزی کنترل درد نقش دارند. تماس مکرر با آنالژزیک‌ها میتواند مسیرهای مغزیِ که به‌طور طبیعی وظیفهٔ کاهش درد را دارند دچار تغییر کند؛ این پدیده معمولاً به‌عنوان «کاهش مهار نزولی» توصیف میشود و در کنار آن ممکن است تسهیل درد افزایش یابد. نوعی حساسیت مرکزی و تغییرات نورو‌شیمیایی در گیرنده‌ها و انتقال‌دهنده‌های عصبی نیز دخیل است.
در میگرن، مولکول‌هایی مانند پپتید مربوط به ژن کلسی‌تونین (CGRP) در بیولوژی حمله نقش دارند و میتوانند با مسیرهایی که از طریق مصرف مکرر دارو تحت‌تأثیر قرار می‌گیرند، تعامل داشته باشند. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که تغییرات در تنظیم این مسیرها میتواند آستانهٔ درد را کاهش دهد و دفعات و شدت حملات را افزایش دهد.
نکتهٔ مهم این است که قطع داروی مقصر معمولاً منجر به بهبود میشود، اما اغلب در کوتاه‌مدت افراد یک بدتر شدن گذرا—سردرد ترک—را تجربه می‌کنند قبل از آن که وضعیت بهبود یابد. همین افزایش موقتی درد باعث میشود بسیاری از بیماران به مصرف دارو ادامه دهند و در چرخهٔ معیوب بمانند.
داروهایی که برای درمان سردرد مصرف می‌کنید ممکن است در واقع آن‌ها را بدتر کنند
تشخیص و درمان سردرد ناشی از مصرف بیش از حد دارو
تشخیص اغلب با ثبت دقیق سردرد آغاز میشود. یک دفترچهٔ سردرد که فرکانس، مدت زمان، شدت، ویژگی‌های درد و دقیقاً چه داروهایی در چه روزهایی مصرف شده‌اند را ثبت کند، راهنمایی مهمی برای پزشک است تا الگوها را شناسایی کند. اگر سردردها در 15 روز یا بیشتر از هر ماه رخ میدهند، مراجعهٔ پزشکی توصیه میشود تا تشخیص تأیید و علل ثانویه رد شوند.
درمان عمدتاً مبتنی بر قطع داروی مصرفی است. نحوهٔ قطع میتواند ناگهانی یا تدریجی باشد که این تصمیم به نوع دارو و ویژگی‌های بیمار بستگی دارد. برای برخی بیماران، خصوصاً کسانی که از اوپیوئیدها استفاده می‌کنند، نیاز به کاهش تدریجی تحت نظارت پزشکی وجود دارد زیرا ترک ناگهانی میتواند سخت‌تر و با علائم ترک همراه باشد. پزشک ممکن است استراتژی‌های «پل‌زنی» کوتاه‌مدت پیشنهاد دهد—استفاده از آنالژزیک‌های غیر اوپیوئیدی کوتاه‌مدت یا درمانهای جایگزین موقتی—و یا شروع درمانهای پیشگیرانهٔ اختصاصی مانند بتابلاکرها، ضدتشنجها یا داروهای هدفگیرندهٔ CGRP برای پیشگیری از میگرن.
داروهای پیشگیرانه باید با توجه به ویژگی‌های بالینی، همزمانی بیماری‌ها و پروفایل عوارض جانبی انتخاب شوند. برای نمونه، بتابلاکرها ممکن است برای بیماران با فشار خون بالا یا آنژین قلبی مفید باشند، در حالی که داروهای ضدتشنج مثل توپیرامات و والپروات برای برخی بیماران میگرنی مفید واقع میشوند. آنتی‌بادی‌های مونوکلونال و آنتاگونیست‌های گیرندهٔ CGRP در سال‌های اخیر به‌عنوان گزینه‌های مؤثر برای پیشگیری از میگرن مزمن معرفی شده‌اند و میتوانند در برنامهٔ درمانی بیمارانی که دچار سردرد ناشی از مصرف بیش از حد دارو بوده‌اند، نقش داشته باشند.
رویکردهای رفتاری نیز نقش مهمی دارند. درمان شناختی-رفتاری (CBT)، بیوفیدبک و آموزش مهارت‌های مدیریت استرس شواهد خوبی برای کاهش بار سردرد در بیماران مزمن نشان داده‌اند. اصلاح سبک زندگی از جمله بهینه‌سازی خواب، حفظ وعده‌های غذایی منظم و هیدراتاسیون، مدیریت استرس، محدود کردن مصرف کافئین و برنامه‌ریزی فعالیت بدنی منظم از اجزای ضروری مدیریت هستند. ترکیب درمانهای دارویی، پیشگیرانه و غیر دارویی معمولاً نتایج بهتری به‌دنبال دارد.
خوشبختانه برای بسیاری از بیماران خبر خوب این است که سردرد ناشی از مصرف بیش از حد دارو غالباً با قطع داروی مؤثر و اجرای اقدامات پیشگیرانه، قابلبرگشت است؛ با این حال سرعت و میزان بهبودی بین افراد متفاوت است و نیاز به پیگیری و حمایت پزشکی دارد.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد
اگر برای بیش از چند روز در هر ماه به هر نوع مسکن متکی هستید، یک وقت ملاقات تعیین کنید. در جلسه، صادق و کامل دربارهٔ داروهای بدون نسخه، داروهای تجویزی و هر ترکیب دارویی‌ای که مصرف می‌کنید صحبت کنید. پزشک میتواند دربارهٔ روش‌های ایمن قطع دارو مشاوره دهد، جایگزین‌هایی تجویز کند و در صورت نیاز ارجاع به متخصص (پزشک مغز و اعصاب یا کلینیک سردرد) را ترتیب دهد. تشخیص و اقدام زودهنگام میتواند از ماهها یا سال‌ها رنج و درمانهای غیرضروری جلوگیری کند.
دیدگاه کارشناسی
دکتر لارا مندز، نورولوژیست بالینی متخصص اختلالات سردرد، می‌گوید: «بسیاری از بیماران شگفت‌زده میشوند وقتی متوجه میشوند دارویی که مصرف می‌کرده‌اند میتواند خود عامل مشکل باشد. ما موارد زیادی را می‌بینیم که پس از یک برنامهٔ ساختارمند قطع دارو و آغاز پیشگیری مبتنی بر شواهد، به‌طور چشمگیری بهبود پیدا می‌کنند. کلید کار داشتن یک برنامهٔ روشن، حمایت در هفتههای ابتدایی و استراتژی‌هایی برای کنترل علائم ترک است.»
فهم این پارادوکس—اینکه دارو میتواند هم تسکین‌دهنده و هم موجب طولانی‌شدن مشکل شود—به بیماران و درمانگران قدرت می‌دهد تا چرخهٔ معیوب را بشکنند. اگر سردردها مکرر یا در حال تشدید هستند با وجود درمانهای موردی، احتمال اینکه داروهای مورد استفاده بخشی از مشکل باشند را در نظر بگیرید و با پزشک خود دربارهٔ گزینه‌های تشخیصی و درمانی مشورت کنید.
نکات عملی و توصیه‌های بالینی تکمیلی
در مشاوره‌های بالینی و برنامه‌ریزی درمانی برای بیماران مبتلا به سردرد مزمن و مشکوک به سردرد ناشی از مصرف بیش از حد دارو، توجه به نکات زیر میتواند کمک‌کننده باشد:
- دفترچهٔ سردرد را حداقل برای سه ماه ادامه دهید تا تغییرات بعد از قطع دارو به‌وضوح دیده شود.
- در بیماران با مصرف اوپیوئید، برنامهٔ کاهش تدریجی و نظارت بر علائم ترک (تهوع، اضطراب، بی‌خوابی، درد عضلانی) ضروری است؛ در صورت نیاز از متخصص درد یا روان‌پزشک کمک بگیرید.
- آموزش بیمار محور را فراموش نکنید؛ توضیح دهی دربارهٔ مکانیسم‌های احتمالی و زمان‌بندی بهبودی میتواند انگیزهٔ قطع را افزایش دهد.
- در تصمیم‌گیری دربارهٔ داروی پیشگیرانه، تاریخچهٔ طبی، تداخلات دارویی و اثرات جانبی را در نظر بگیرید؛ گاهی لازم است بین چند گزینهٔ پیشگیرانه انتخاب شود تا بهترین اثربخشی با حداقل عوارض حاصل شود.
- در صورت وجود علائم هشداردهنده (مانند تغییر ناگهانی کیفیت درد، تب، ضعف عصبی، تشنج یا اختلال در بیداری)، فوراً اقدامات تشخیصی تکمیلی مانند تصویربرداری مغزی باید انجام شود تا علل ثانویه رد شوند.
جمع‌بندی
سردرد ناشی از مصرف بیش از حد دارو یک علت قابل‌درمان و اغلب نادیده‌گرفته‌شدهٔ سردرد مزمن است. شناخت الگوها، ثبت دقیق مصرف دارو و همکاری نزدیک بین بیمار و پزشک برای قطع ایمن دارو و شروع درمانهای پیشگیرانه و غیردارویی، راه‌های اصلی برای بازگرداندن کیفیت زندگی و کاهش تکرار سردردها هستند. پیشگیری ترکیبی، پشتیبانی رفتاری و پایش منظم میتوانند احتمال رجوع به چرخهٔ مصرف بیش از حد دارو را به‌طور قابلتوجهی کاهش دهند.
منبع: sciencealert
ارسال نظر